Güneş saati güneşin konumundan faydalanılarak zamanı yansıtan bir araçtır. Gnomon olarak adlandırılan dik bir çubuk şeklindeki ibre güneş ışınlarının geliş açısı doğrultusunda zeminde gölge oluşturarak zamanı bildirir. Güneş hareket ettikçe gölgenin de konumu değişir. Bu sistemi şık bir tasarım haline getirip arka bahçelerinizde kullanabilirsiniz. Çocuklarınızla birlikte bir güneş saati tasarlayarak hem eğlenceli hem öğretici vakit geçirebilirsiniz.
Çubuk ve Taşlarla Güneş Saati Yapımı
1. Malzemeleri toparlayarak işe başlayalım. Bir avuç çakıl taşı ve yaklaşık iki metre uzunluğunda bir çubuğa ihtiyacınız olacak. Tüm bunlarla oldukça basit bir güneş saati yapacağız.
2. Çubuğu dikmek için gün boyu güneş alan açık bir arazi gereklidir. Çubuğun bir ucunu toprağın altına itin. Türkiye kuzey yarım kürede yer aldığı için çubuğunuzu kuzeye doğru hafifçe eğin. Eğer güney yarım kürede bulunan bir ülkede yaşıyorsanız çubuğu güneye doğru eğmelisiniz. Eğer toprağa yerleştirme imkânınız yoksa küçük bir kovayı çakıl taşları veya kum ile doldurarak tam ortasına çubuğunuzu yerleştirin.
3. Güneş saatinizi bir gün içinde tamamlamak için, güneş doğduğunda ilk ışıklarla birlikte çubuğun oluşturduğu gölgeyi gözlemleyin. Sabah saat 7 civarı net bir gölge yakalayacaksınız. Çubuğun gölgesine çakıl taşlarınızdan birini yerleştirin.
4. Saat başlarında çubuğunuzu kontrol edin. Her saat başı gölgenin düştüğü noktalara birer tane çakıl taşı koyun. Taşlarınızın yer değiştirme ihtimaline karşı koyduğunuz yeri tebeşirle işaretleyin. Gölgenizin saat yönünde ilerlediğini göreceksiniz.
5. Gün batımına kadar bu işlemi yapmaya devam edin. Her saat başı gölgenin düştüğü yere bir çakıl taşı koyun. Gün ışığı kalmayana kadar bu işlemi sürdürün. Güneş gökyüzünde parladığı sürece saatin kaç olduğunu size gösterecektir.
Karton Tabak ve Pipet ile Güneş Saati Yapımı
1. Öncelikle malzemeleri toparlayalım. İhtiyacımız olan malzemeler, boya kalemleri, karton/kâğıt tabak, ucu sivri bir kalem, raptiyeler, cetvel ve düz bir pipettir.
**Doğru bir sonuç almak adına, bu etkinliği bulutsuz, güneşli bir havada saat 11:30’da başlayarak yapmanız tavsiye edilir.
2. Tabağın üst kısmına 12 yazın. Tabağın tam ortasından delik oluşturacak şekilde sivri kaleminizi batırıp çıkarın.
3. Düz bir çizgi çizebilmek için cetvelinizi kullanın. 12’den, oluşturduğunuz tabağın ortasındaki deliğe doğru bir çizgi çekin. Bu sayı öğlen 12yi temsil edecek.
4. En yakında bulunan kutup noktasını belirlemek için pusula kullanın. İbreniz size en yakın olan kutup noktasını işaret edecektir. Kuzey yarım kürede yaşıyorsanız kuzey kutbunu, güney yarım kürede yaşıyorsanız güney kutbunu işaret edecektir.
5. Tabağınızı öğlen saat 12’ye gelmeden biraz önce tüm gün güneş alan bir yere yerleştirin. Pipeti tabağınızın ortasında oluşturduğunuz deliğe yerleştirin.
6. Pusulayla belirlediğiniz kutup noktasıyla bağlantılı olarak, tabağınızın ortasındaki çubuğu eğin. Yani eğer pusulanız kuzey kutup noktasını işaret ettiyse, kuzey yarım kürede yaşıyorsunuz demektir. Bu durumda çubuğunuzu hafif kuzey yönünde eğimli koymanız gerekecektir. Eğer pusulanız güney kutup noktasını işaret ettiyse, güney yarım kürede yaşıyorsunuz ve yapmanız gereken çubuğunuzu güneye yönünde hafif eğimli koymaktır.
7. Saat tam 12 olduğunda tabağınızı çizdiğiniz çizgi ile çubuğunuzun oluşturduğu gölge üst üste gelecek şekilde döndürün.
8. Bu işlemden sonra, plakanızı sabitlemek için raptiyelerinizi kullanın. Bulunduğu noktaya tabağınızı sabitleyin.
9. 1 saat sonra tabağınızı tekrar kontrol edin ve çizgi şeklinde oluşturduğu gölgenin ucuna 1 yazın. Her saat başı gölgenin oluşturduğu çizgileri takip edin ve sırasıyla uçlarına 2,3,4,5… yazarak devam edin. Dilerseniz saat başlarını kaçırmamak adına alarm kurun. Çubuğun gölgesinin saat yönünde ilerlediğini göreceksiniz.
Çocuğunuzla gölgenin neden hareket ettiği üzerine konuşun. Gölge hareket ederken neler olduğunu sorun.
10. Gün batımına kadar bu işlemi tekrarlayın. Gün ışığı gidene kadar tabağınızı her saat başı işaretlemeye devam edin. Yavaş yavaş güneş saatiniz tamamlanmış olacak.
Bu basit sistemle çocuğunuza güneşli günlerde gölgenin konumuna göre saatin kaç olduğunu sorabilirsiniz.
Gelişmiş Güneş Saati Tasarlama
1. Kontrplaktan 2cm kalınlığında 20 cm çapında bir daire kesin. Bu daire güneş saatinizin zeminini oluşturacak. Kestiğiniz dairenin her iki tarafını astar ile kaplayın. Astar kururken güneş saatinize nasıl bir görünüm vermek istediğinizi düşünün. Roma rakamları mı kullanacaksınız, standart sayılardan mı faydalanacaksınız gibi… Dilerseniz farklı renk ve desenlerden de faydalanabilirsiniz.
2. Kafanızda oluşturduğunuz son tasarımı bir kâğıda çizin. Bunu taslak olarak kullanacaksınız bu nedenle ölçeklendirerek yazın. Belirlediğiniz stildeki sayıları dairenize kesin bir ölçüm ile yerleştirmeniz gerekiyor. O nedenle iletki kullanmanızda fayda var. Saatin üst kısmına 12 yazarak başlayın. Dairenizin tam merkez noktasını bulun ve yazdığınız 12’den merkeze doğru bir çizgi çizin.
3. İletkinizi 15 dereceli açıyı ölçüp 1 yazın. Başka bir saat sayısı eklemek için düz çizgilerden faydalanın. Sayılar arasında 15 derece olduğuna emin olun. Saat yönünde sayıları 12’ye ulaşana dek yazmaya devam edin. İkinci ulaştığınız 12 ilk 12’nin tam karşısında yer alacak. Bu 12’ler gece yarısını ve gündüzü temsil edecek.
İlk 12’den ikinci 12’ye ulaşana kadar 1’den başlayarak yazdınız. Şimdi ikinci ulaştığınız 12’den ilk yazdığınız 12’ye ulaşana kadar tekrar 1’den başlayarak 15 derecelik açılarla yazmaya devam edin. 24 saati temsili şekilde tam karşınızda göreceksiniz.
**Mevsimler değiştiğinde, Dünya’nın konumu da değişir. Yaz aylarında günler daha uzunken, kış aylarında günler daha kısadır. Bu nedenle, yazın 12 saatten fazla gün ışığından faydalanılan günler vardır.
4. Bütün ölçüleri yazdığınıza göre şimdi sıra tasarımınızı ahşap dairenin içine yerleştirmekte. Kağıdınıza yazdığınız ölçümlerden faydalanın. Bu sayede sayıları ve çizgileri tam olarak yerleştirebileceksiniz. Sayıları tahtaya yazmak için boya kalemlerinden faydalanabilirsiniz.
5. Bir gnomon (güneş saati mili) edinin. Gnomon güneş ışınlarından gölge oluşturarak saati yansıtacak olan araçtır. Yani saatinizin ibresi olarak düşünebilirsiniz. Sizin ihtiyacınız olan yaklaşık 5 – 7.5 santimetre arası uzunluğa sahip, 1,27 santimetre çapı olan dişli bir borudur. Gnomonun çapının borununkinden biraz daha geniş olduğuna emin olun. Borunun uzunluğu, gnomonun ucu 7,62 santimetreden fazla olmamalıdır. Gnomonu istediğiniz renge boyayabilirsiniz. Bu paslanmasını önleyecektir.
6. Güneş saatinizin direğini montaja hazırlayın. Bu direk, güneş saatinize yani ahşap daireye monte edilecek. Başka bir yerde 4x4x8 basınçla şekillendirilmiş ahşap bir direğe ihtiyacınız var. Düz ve sağlam olması gerekir. Doğru montelenmesi için direğin üst kısmı hassas bir açıyla kesilmelidir. Bu açıyı sağlamak için mevcut enleminizden 90 derece çıkarın. Yani; 40 derece kuzey enleminde bulunuyorsanız, 4×4’e 50 derecelik bir açı çizmeniz gerekir.
7. Direğinize bir köşe kesin. Bir marangoz gönyesi ile dik açıda bir hat oluşturun. Bu hat direğin üzerinden 15 santimetre olmalıdır. Hat açının alt kenarıdır. Bir iletki ile ölçün ve masa testeresi ile kesin. Ardından güneş saatinizin ön yüzünün merkezini bulun ve bir delik açın. Her şeyin uygun olduğunu test etmek adına 0,794 santimetrelik ağaç vidası ile direğin güneş saatinizin önüne oturup oturmadığını test edin.
8. Direk için bir çukur kazın. Güneş saatiniz için güneş gören bir yer belirleyin ve direğinize bir çukur kazın. Direği çukura yerleştirin. Dik pozisyonda yerden uzunluğunun 152 santimetreden daha uzun olup olmadığını kontrol edin. Direğe kestiğiniz açının kuzey yönüne baktığından emin olmak adına pusula kullanın. Direğin tam dik durup durmadığını kontrol etmek için bir marangoz ölçüsü kullanın.
Bütün bunlardan emin olduktan sonra direği çukura yerleştirip çimento dökerek sabitleyin. Güneş saatinizin panelini üzerine yerleştirmeden önce birkaç gün bekleyin. Böylece iyice kuruyacaktır.
9. Güneş saatinizi direğe yerleştirin. Güneş saatinizi yerleştirmek için 0,794 cm x 5 cm’lik ağaç vidası kullanın. Vidayı güneş saatini döndürebilecek gevşeklikte ancak yerinden çıkmayacak sıkılıkta vidalayın. Flanşı doğrudan güneş saatinizin üzerinden yerleştirin.
Ağaç vidasını flanşın merkez deliğinden görmeniz gerekir.
10. Güneş saatinizi 06:00 ve 18:00 çizgileri yatay olacak şekilde döndürün. Ardından gnomonu aynı hatlar doğruca merkezden geçiyormuş gibi görünecek şekilde hizalayın.
Öğlen 12 olduğunda hattın da doğrudan gronomdan geçiyormuş gibi göründüğünden emin olun.
11. Saati ayarlayın ve gronomu yerleştirin. Sol elinizle flanşı sabit tutun. Güneş saatini çevirmek için sağ elinizi kullanın. Geçerli saati kontrol edin ve gronomun güneş saatiniz üzerinde oluşturduğu gölge ile güncel saatin aynı olduğu noktaya getirene dek çevirin. Dört flanş vidasının yerini işaretlemek amacıyla bir kalem kullanın ardından flanşı çıkarın ve ağaç vidasını sıkın. Bunu yaparken güneş saatinizi hareket ettirmeyin. Dört vida için delikler açın ve flanşı güneş saatinize vidalayın. Son olarak gronomu vidalayın.
Sizlerin Merak Ettiği Sorular ve Cevapları
- Soru: Yöntemlerden birinde kağıt tabak kullanılmakta, bunun yerine düz ve dairesel bir tahta kullanılabilir mi?
- Cevap: Kesinlikle tahta kullanılabilir. Hatta keklerin, yaş pastaların altına konulan düz, dairesel kartonlar da güneş saati yapımı için ideal ürünlerdir.
